مراسم عزاداری امام حسین(ع) نخست در روز یازدهم محرم سال 61 هجری در کنار اجساد شهیدان توسط اهل بیت برگزار گردید .
بار دوم در کوفه، هنگام ورود کاروان اسیران برپا شد. هنگام ورود به کوفه، امام زینالعابدین و حضرت زینب و امکلثوم علیهم السلام برای مردم کوفه که برای تماشا آمده بودند، سخنرانی کردند. در پی این سخنرانیها صدای ضجه و گریه از خانهها و مردم کوفه بلند شد.
مرتبه سوم پس از خطابه امام سجاد(ع) در شام، یزید به اهل بیت امام حسین اجازه داد که عزاداری کنند و اهلبیتبه مدت سه روز به طور رسمی در شام عزاداری کردند. (1) در پی آن خطابه و این عزاداریها، انقلاب بزرگ فکری در شام پدید آمد و اکثر قریب به اتفاق مردم نسبتبه دستگاه حاکمه بدبین شدند.
عزاداری نخست در ایام محرم و ایام زیارتی امام حسین(ع) در کربلا و جاهای دیگر برگزار میشد چون پانزدهم شعبان، روز عرفه، شب عید فطر و اول ماه رجب و غیره. در قرن سوم و چهارم و پنجم و همزمان با تشکیل دولتهای آلبویه در عراق و حمدانیون در سوریه و فاطمیون در مصر مذهب شیعه گسترش یافت و مراسم عزاداری توسعه یافت و در بسیاری از شهرها روز عاشورا عزا و تعطیل عمومی اعلام گردید .
در محرم سال 252 - معزالدوله دیلمی دستور داد که مغازهها بسته و تعطیل عمومی گردد و مردم عزاداری کنند و مردم با حالت عزا و ماتم در خیابانها حرکت کردند. (4) عزای عمومی در میان شیعیان به صورت یک سنت در آمد. در این دوره، اشعار در قالب قصیده سروده میشد. ستمهای بنیامیه و بنیعباس در آن ذکر و مقام و منزلت اهل بیتبیان میگردید. در عزاداری و قصیدهها بیشترین توجه به ولایت اهل بیتبود. و کتب مقتل تالیف گردید.
مشخصات روضه در این دوره: 1 - عزاداری در ایام عاشورا و موسم زیارت برگزار میشده است. 2 - تکیه بر اهل بیتبه عنوان عترت پیامبر و غصب خلافت توسط بنیامیه. 3 - رشد ذوق شعری در زمینه مدح و مراثی امام حسین و اهل بیت. 4 - ذکر مصیبت اهل بیت. 5 - بیان ستمهای بنیامیه. 6 - مراسم عزاداری به عنوان اعتراض به بنیامیه و بنیعباس و ایادی آنها مطرح میشده است.
برای این جهتحکومتهای وقتبه جز آنچه که نام برده شد، از برگزاری مراسم شدیدا جلوگیری میکردند.
دوره دوم
پس از انقراض سلسله بنیعباس در بغداد و سلطه مغولها بر بخش عظیمی از کشورهای اسلامی شکل و محتوای روضه به تدریج تغییر یافت. این تغییر شایدبدان جهتبود که سلاطین بنیعباس خود را خلیفه پیامبر میدانستند و مدعی حکومتبر مسلمین از جانب اسلام بودند و اطاعتخود را بر مردم واجب شرعی میدانستند. مذاهب اهل سنت، مذهب رسمی و قانونی و شرعی دانسته و از آنها به طور کامل حمایت میکردند. پیروی از مذهب شیعه ممنوع و در ادارات دولتی و مراجع قضایی رسمی نبود.
پس از سلطه مغول و وحشتبسیار عجیبی که ایجاد کرده بود و حاکمان آنها مدعی حکومتبودند، نه مدعی خلافت، مراسم عزاداری از حالت اعتراض سیاسی خارج و به مراسم خاص مذهبی اختصاص یافت و عزاداری به منظور کسب ارزش اخروی و دوستی با اهلبیتبرگزار گردید.
در این دوره تحریفات زیادی در وقایع عاشورا واقع شد و برای بیشتر گریاندن و گریه کردن داستانهای مهیج و زبان حال نقل میشد و برای اینکه حکومتها مانع نشوند، به مساله سیاست و حکومت پرداخته نمیشد.
مشخصات این دوره: 1 - تعمیم و گسترش مراسم عزاداری از ایام محرم و زیارتی به ایام دیگر. 2 - برگزاری روضه بیشتر برای کسب ثواب و شفاعت ائمه معصومین(ع). 3 - بیان ستمها و جنایات بنیامیه و بنیعباس. 4 - ذکر فضایل اهلبیت. 5 - زهد گرایی و دخالت نکردن در امور حکومت و دوری از دنیا، پرداختن به امور آخرت. 6 - گسترش حسینیه برای برگزاری مراسم عزا.
دراین دوره هر کسی ذوق و قریحه شعری داشت، اشعاری در مرثیه امام حسین سرود. که بسیاری از آن اشعار، سینه به سینه و یا در دفترهای خطی تداوم یافت. برخی از اشعاری که در روستاها خوانده میشود و یا مردم عشایر در مراسم عزا میخوانند از این قبیل اشعار راست. گاهی این اشعار را کسانی سرودهاند که آگاهی از تاریخ نداشته و به منظور خدمتبه امام و اظهار علاقه به اهلبیتسرودهاند.
در این دوره عزاداری به شکل رایج فعلی رواج یافت. که برخی آغاز آن را به شکل زدن بر سر و سینه به دوران آلبویه برگرداندهاند.
دوره سوم
در دورانهای اخیر عزاداری از نظر کمیت و کیفیت رشد میکند. در سالگرد رحلت پیامبر و امامان معصوم و حضرت زهرا علیهم السلام و.... مراسم عزاداری بر پا میشود. برخی از مشخصات مراسم عزاداری دوران جدید به قرار ذیل است.
1 - دقت تاریخی
افرادی که از فضل و سواد برخوردار هستند، سعی میکنند وقایع عاشورا و مرثیه دیگر امامان را بر اساس مستند تاریخی بیان نموده و از استنتاجات بدور از عقل و عرف و مقام ائمه شدیدا پرهیز میکنند.
2 - تاریخ تحلیلی
خطیبان و نویسندگان، تاریخ عاشورا را به صورت تجزیه و تحلیل شده بیان میکنند. قضایا را ریشهیابی و عوامل پیدایش و آثار اجتماعی آن را بیان مینمایند.
3 - اهداف امام حسین(ع)
حرکت امام حسین(ع) و سیری که آن حضرت داشت و عللی که برای قیام خود ذکر کرده بررسی میشود. آن حضرت با چه انگیزهای قیام و برای تحقق چه هدفی حرکت کرد؟ آیا هدفش کشته شدن بود؟ هدف گریه شیعیان و نجات آنها بود؟ به منظور رسیدن به حکومت قیام کرد؟ مجبور شد و نمیتوانستبه جای دیگری برود؟ و ... هر کسی به شکلی ارزیابی و نتیجهگیری کرده است و هر کسی برای اثبات مدعای خود شواهد تاریخی و دلایلی از کلام پیامبر(ص) و خود امام حسین(ع) ذکر کرده است. هر چند برخی به خطا رفتهاند. اما اقدام به چنین کاری و تجزیه و تحلیل اهداف آن پیشوای بزرگ الهی، کاری بسیار ارزشمند است.
4 - توام شدن روضه با سیاست
برگزاری مراسم روضه از سیاست جدا نبوده و نیست. و این مجالس محل بسیار مناسبی برای رشد آگاهی سیاسی و موضعگیری در برابر حکومتهای ستمگر بوده و هست. بسیاری از تصمیمگیریهای سیاسی در همین مجالس اتخاذ شده است. مطالعه تاریخ سیاسی ایران از دوران مشروطه و مقدمات آن این حقیقت را روشن میسازد و این مجال عامل اساسی حرکتهای مردمی بوده است; زیرا اهداف امام حسین(ع) بررسی و بیان میشد. پایبندی اهل عزا به اهداف حسین(ع) امری بسیار روشن است. اطاعت امام حسین(ع) به عنوان امام واجب الاطاعه در همه زمانها نیز واضح است. پس از این سه مقدمه هر شیعهای خود را ملزم به قیام بر ضد حکومتستمگر دانستهاست.
5 - تشکیل هیاتها
هیات در زمان ما عبارت است از یک دسته و گروه منظم و متشکل و با برنامه خاصی که در ایام عزاداری به عزاداری میپردازد.
هیاتها به دو دسته تقسیم میشوند. عزاداری و قرآن خوانی و توسل. و برخی هر دو را دارد.
1 - یک دسته از هیاتها فقط در ایام محرم و صفر و دیگر ایام عزاداری عمومی تشکیل میشود. افراد آن در ایام خاصی دور هم جمع شده به عزاداری میپردازند.
دسته دوم هیاتهایی است که در طول ایام سال فعالیت میکنند. بر حسب توافقی که کردهاند در شبهای جمعه یا صبح جمعه یا شب چهارشنبه و ... گرد هم جمع میشوند. اینها نیز به دو دسته تقسیم میشود.
2 - هیاتهای قرآن خوانی
اعضای هیات در موعد مقرر در منزل یکی از اعضا جمع میشوند. نخست افراد به نوبت قرآن تلاوت میکند و شخصی که با تجوید آشنایی دارد قرائت او را تصحیح میکند و در پایان خطیب و سخنران به تفسیر و یا بیان مطالب اعتقادی و اخلاقی میپردازد. و جلسه با ذکر مصیبت امام حسین(ع) و یا یکی از ائمه پایان مییابد. این جلسه در طول ایام سال در منزل اعضاء میچرخد. در بسیاری موارد اطعام و پذیرایی میشوند. افراد هیات با قرائت صحیح قرآن و به طور اجمال با تفسیر و دیگر معارف دین آشنا میشوند. مسائل مذهبی خود را نیز مپرسند. بسیاری از افراد این جلسات در زمان حکومتستمشاهی مقلد حضرت امام قدس سره بودند و رساله احکام آن امام عزیز در این مجلس و بدون ذکر نام خوانده میشد.
3 - دعا و توسل
برخی از هیاتها نیز برای دعا و توسل تاسیس شدهاند. معمولا دعای توسل، دعای ندبه و دعای کمیل و زیارت عاشورا خوانده میشود. این هیاتها نیز در منزل اعضاء و در طول ایام سال برگزار میشود. و در ضمن خواندن دعا روضه هم خوانده میشود.
این هیاتها آثار بسیار پرباری داشته و دارند. از جمله تشکل در جهتسازندگی، ایجاد محبت، آشنایی با معارف دین، تذکرهای مکرر اخلاقی، رسیدگی به مشکلات یکدیگر، التزام به تداوم مراسم روضه، شناخت امور سیاسی و ... برخی از این آثار در فلسفه روضه بیان خواهدشد.
اما امام حسین با حرمت و قیام خود، عترت را به عنوان رهبر و واجب الاطاعه مطرح کرد و اقدامی نمود که هرگز قابل انکار و یا توجیه و تحریف نباشد. مردم را با مفهوم عترت آشنا ساخت و در پی آن قیام، حرکت عظیم فکری در جامعه پدید آمد. از آنجا که اسلام بدون رهبری صحیح و قرآن بدون تفسیر از ناحیه وی قابل تحقق و عمل نیست، امام اندیشه تحقق قرآن با رهبری معصوم را مطرح ساخت. قیام او زمینه و انگیزه این آشنایی را فراهم ساخت.
سنت عزاداری عاشورا زمینه پاسداری از اندیشه شیعه را در آینده فراهم ساختبطوری که نوحه خوانی و عزاداری را هیچ کسی نمیتواند منع کند و در سایه و پوشش عزاداری میتوان مفهوم عترت و اهداف امام حسین را تشریع کرد.
پی نوشتها:
1- تاریخ طبری، ج 4، ص 353.
2- ثورة الحسین فی الوجدان الشعبی، ص 265.
3- همان.
4- کامل، ج 8، ص 549.
5- همان، ج 9، ص 294.
6- الثورة الحسین فی الوجدان الشعبی، ص 277.
7- بحار، ج 44، ص 286.
پایان